حمید نوری،‌ یکی از عاملان اصلی کشتار زندانیان سیاسی در تابستان سال ۶۷،‌ در تاریخ ۹ نوامبر سال ۲۰۱۹ هنگام ورود به کشور سوئد، در پی تلاش پيگير ايرج مصداقی، از بازماندگان اين کشتار، به حکم دادستان استکهلم دستگیر و روانه زندان شد.
به یمن شهادت بازماندگان و نیز اظهارات خواسته یا ناخواستهٔ مقامات نظام اسلامی، و نیز بررسی و ارزیابی‌ کارشناسان قوانین بین‌المللی حقوق بشر، دانسته‌های بسیاری در باره اين کشتار جمعی در دست است. با وجود این، هنوز کسی از آمران و عاملان این کشتار پاسخگوی اعمال خود نبوده است. هنوز از چند و چون روند تصمیم‌گیری آنان در تعیین مرگ و زندگی هزاران زندانی سیاسی بی‌خبر از همه جا، اطلاعات چندانی در دست نیست.
اکنون با دستگیری یکی از عوامل اصلی این فاجعه، برای نخستین بار، یکی از دست اندر کاران این جنایت عظیم، در پیشگاه عدالت و در دادگاهی مطابق با موازین بین‌المللی و با رعایت کلیه حقوق متهم محاکمه می‌شود. نزديک به يک‌سال و هشت ماه است که حميد نوری بر طبق روند تحقیقات و تکميل پرونده در زندان سوئد به سر می برد و در دهم اگوست سال جاری ( ۲۰۲۱) محاکمه اش آغاز خواهد شد . با توجه به اينکه ابراهيم رئيسی یکی از آمران و عاملان درجه اول جنایات دههٔ ۶۰ و به ویژه از اعضای هیئت مرگ در کشتار ۶۷ در مسند ریاست جمهوری اسلامی قرار گرفته است اهمیت این محاکمه صد چندان می شود. 
 بيداران که از سال‌ها پیش برای پیشبرد جنبش دادخواهی فعالانه کوشیده است، برای تامل بر ميزان علاقه و توجه عمومی نسبت به اين محاکمه پرسش هایی را تنظيم کرده و از جمعی نظرخواهی نموده است. طی اين نظرخواهی که به صورت کتبی توسط اعضای بيداران و با همکاری زهره حبيب محمدی، فعال مدنی انجام شد، بيش از شصت نفر پرسش ها را دريافت کردند و در نهايت هجده پاسخ در يافت کرديم . از همه آنها که همت کردند و پاسخ دادند سپاسگزاريم.
آگاهيم که اين تعداد پاسخ برای آنکه بتوان ميزان توجه به محاکمه را ارزيابی کرد و به کم و کيف رويکرد افکار عمومی در اين باره پرداخت کافی نيست. با اينهمه، پاسخ های دريافت شده و نيز دلايلی که برخی در امتناع از پاسخگویی بيان کرده اند می تواند به اين تامل ياری کند. پس بر آن شديم جمع بندی کوتاهی از پاسخ ها و واکنش ها را در اختيار عموم بگذاريم. از آنجا که برخی پاسخ دهندگان مايلند نام و مشخصاتشان محفوظ بماند، دراين جمع بندی اصل را بر گمنامی نهاديم و تنها محتوای پاسخ ها مورد را مورد نظرقرار داده ايم.

ميزان اطلاع و آگاهی

پرسشنامه بيداران که در ضميمه می توانيد آن را ملاحظه کنيد در آغاز پرسش های زير را مطرح می‌کند :
ـ آيا اخبار مربوط به محاکمه حميد نوری در سوئد را دنبال می کنيد ؟
ـ به نظرتان می رسد اطلاعات کافی در اين باره داريد ؟ اگر نه، نياز به چه اطلاعاتی داريد ؟

اکثريت پاسخ دهندگان، ۱۵ نفر در ميان ۱۸ نفر که عموما در زمره خانوادهٔ قربانيان جنايات سياسی دهه شصت و از فعالان مدنی هستند اخبار مربوط به محاکمه را با علاقه پيگيری می کنند. همه آنها اما معتقد نيستند اطلاع و آگاهی شان در باره محاکمه نوری کافی است. شش نفر بر ناکافی بودن اين اطلاعات تاکيد دارند. در اين باره پاسخ های زير که عمدتا از جانب افرادی در داخل ايران ارسال شده روشنگر است:
" به عنوان یک زندانی سیاسی سابق، علاقه مندم که از موارد کیفر خواست او اطلاعات بیشتری داشته باشم"

" اطلاعاتم کامل نیست مثلن نقش جریان ها با این محاکمه آیا مجاهدین که بیشترین جان باخته را داشتند چه اندازه همکاری دارند"

"اطلاعات کمی به ما میرسه –اینکه پرونده الان درچه وضعیته- مراحل رسیدگی چطور پیش میره واینکه چقدر احتمال پیروزی دادخواهان هست؟"

از ورای اين پاسخ ها مشاهده می کنيم افرادی که پيگير اطلاعات مربوط به دادگاه هستند مايلند در جريان جزئيات امر قرار بگيرند. اما بسياری از اين اطلاعات تنها می‌تواند در روند دادگاه روشن شود و اطلاع‌رسانی در این زمینه در دستور کار شاکيان و شاهدان نيست. بعلاوه، گمانه زنی در مورد نتايج دادگاه هم نمی تواند مفيد فايده باشد. 

ارزيابی ها : از شادی و اميد و انتظار تا شبهه و نگرانی

در پرسشنامه بيداران، سئوال زير به سنجش رويکرد ها نسبت به دادگاه نظر داشت . 

تأثیر این محاکمه را در رابطه با جنبش دادخواهی چگونه ارزیابی می‌کنید؟

پاسخ دهندگان به اتفاق بر اهميت اين محاکمه تاکيد می کنند. در توضيح دلايل اين اهميت نکات زير در پاسخ ها مطرح شده است:

يکی از پاسخ دهندگان کشتار شصت و هفت را فاجعه ملی خوانده و بر اين موضوع انگشت گذاشته که برخی قربانيان اين کشتار نه تنها در صفوف محاهدين خلق نبوده اند بلکه در موضع خصومت لفظی هم با حمهوری اسلامی نبوده اند؛ تنها خواسته اينان پايان دادن به جنگ بی حاصل با عراق بوده و تنها گناه شان پافشاری بر اعتقادات سياسی و اجتماعی شان بوده است. از آنجمله دکتر حسين جودت، هستاد ساله، دکتر فيزيک و از اولين استادان دانشگاه تهران، دکتر احمد دانش، اولين جراح پيوند کليه در ايران، عباس حجری، ابوتراب باقر زاده و هوشنگ قربان نژاد که هريک سابقه بيست و پنجسال زندان سياسی در حکومت محمد رضا شاه پهلوی را داشته اند و تا مقطع اعدام شش سال در زندان حمهوری اسلامی محبوس بوده اند. اين پاسخ دهنده در باره محاکمه حميد نوری می نويسد :

"به نظر من این یک واقعه مهم در جنبش دادخواهی ایران است که می تواند راه را برای قدمهای بعدی در جهت دستیابی به حقیقت و دادخواهی هموار کند"

پاسخ دهندگان ديگر در باره اين محاکمه چنين می گويند:

"به نظرم بسیار مهم و تعیین کننده است، هم از نظر افشا شدن جنایاتی که در زندانها بوقوع پیوست وهمچنان ادامه دارد، وهم از منظر خانواده‌ها و بازماندگان اعدام شدگان که باید برایشان نشانی از به وقوع پیوستن دادخواهی باشد"

"به خاطر پيامي كه براي جنايتكاران رژيم جمهوري اسلامي دارد و اينكه جنايت‌هاشان فراموش نمي‌شود و بي عقوبت نمی‌ماند و دوم انكه ديگر در هيچ گوشه ای از اين دنيا در امنيت نخواهند بود و بايد جوابگوي قربانيان و خانواده انها باشند "

"به نظر من این یک شروع فوق العاده است مثل تزریق یک خون تازه تو رگهای جنبش دادخواهی و تمام انسان های دادخواه چه در ایران و چه در جهان را امیدوار به برقراری عدالت می کنه حتی اگر کُند و طولانی پیش بره"

"شنیدن این اخبار برای بسیاری مرهمی است برزخم هایشان"
پرسش ديگر بيداران به تاثير و تاثر متقابل محاکمه نوری و رياست جمهوری ابراهيم رئيسی اختصاص دارد:
ابراهيم رئيسی، مسئول کميسيون مرگ در کشتار ۶۷ ، امروز در منصب رياست جمهوری اسلامی قرار گرفته است. ارزيابی شما از تاثير اين موضوع در محاکمه حميد نوری چيست ؟
نگرش های متفاوت پاسخ دهندگان، چنانچه در زير می بينيم، گويای اميد و انتظار و نگرانی هاست: 
"ابراهيم رئيسي كه به عنوان رئيس قوه قضاييه مسئوليتی سنگين تر از حميد نوری در اين جنايت‌ها داشته با محكوميت او در اين دادگاه به خودی خود يكي از محكومين اين دادگاه خواهد بود. رئيس جمهوری كه بعنوان جانی بين المللی مورد تعقيب قرار خواهد گرفت گام بزرگي براي جنبش دادخواهي خواهد بود و وحشتی در دل جنايتكاران جمهوری اسلامی ايران خواهد افکند. بي شك اين وحشت از همان روز دستگيري حميد نوري در دل اين جنايتكاران به وجود امده، بی دليل نيست كه وجود او را انكار ميكنند"
"آ‌‌ن‌طور که حقوقدانان مطرح می کنند، به دلیل مصونیت سیاسی امکان دستگیری او نیست ولی می‌شود برای شهادت به دادگاه فراخوانده شود. امیدوارم همانطور که تا کنون بعد از رئيس جمهور شدن رئيسی پیش رفته جنایات او و ج.ا. بیشتر مطرح گردد"
" نقش اصلی ابراهيم رئيسی در فاجعه ملی ۱۳۶۷، در حالی که خودش هم با تمام وجود به آن افتخار می کند، زمينه محکوم ساختن اين حکومت را در عدم رعايت قوانين بين المللی در عرصه حقوق بشر در معرض قضاوت جهانيان قرار می دهد. محاکمه آقای حميد نوری می تواند تاثير بسزایی در اين روند داشته باشد و زمينه های پيگرد عوامل ديگر اين فاجعه و از جمله اين به اصطلاح رئيس جمهور را مهيا سازد"

"امیدوارم در باره رئیسی افشاگری شود. بعید میدانم رئیسی دخالتی در این مورد بکند، چون پای حیثیت خودش در میان است. شاید در حد محکوم کردن عکس العمل نشان بدهد"

"نام بردن از رئیسی به عنوان یکی از اعضای هیئت مرگ توسط شاهدان حاضر در جریان محاکمه می‌تواند موجب جلب توجه رسانه های خارجی و داخلی گردد، هرچند از لحاظ دستگیری مصونیت سیاسی دارد ولی میتواند پیش زمینه پرونده ای بین المللی در آینده شود"

"باید منتظر حکم نوری و افشای نقش رئیسی به عنوان ‌یکی از مسئولان ان فاجعه بود که میتواند با بحرانی شدن أوضاع سیاسی فعلی و انتصاب رئیسی، روحیه جدیدی در جنبش ....بوجود اورد".

 "انتخاب رئیسی به عنوان رئیس جمهور موجب مطرح شدن پرونده او در تابستان ۶۷ در فضای مجازی شد. البته در جامعه کمتر کسی از آن پرونده خبر دارد و در دوره تبلیغات ریاست جمهوری این بی خبری واضح بود. ما بعنوان خانواده های قربانیان ۶۷ از این ارتباط مطلع نیستیم و مردم هم به مراتب کمتر. بعید میدانم که ج.ا. این رابطه را به نمایش بگذارد"
"نمیدونم ممکنه تاثیر منفی داشته باشه رئیس جمهور سوئد هم به رئیسی تبریک گفته امیدوارم این موضوع مثل همیشه در پیچ و خم سیاست گیر نکنه"

شايد جالب باشد ذکر کنيم که پاسخ دهنده ديگری، در اظهار نظری کاملا متفاوت نوشته است که "من فکر میکنم دستگاه قضایی سوئد مستقل است و دچار سیاست بازی های دول اروپایی نمی شود".
اما نگرانی از تبعات منفی دخالت های سياسی در جریان محاکمه حميد نوری، در پاسخ های ديگری نيز به چشم می خورد. تاکيد ها در اين باره عمدتا بر امکان داد و ستد سياسی دولت سوئد با جمهوری اسلامی است :
"از ابتدا این محاکمه را در رابطه با جنبش دادخواهی بسیار موثر میدانستم، و از اینکه مورد داد و ستد با جمهوری اسلامی قرار گیرد، نگرانم"

"من نگران این هستم که لابی های جمهوری اسلامی کارشکنی کنند و همین‌طور کشورهای درگیر به خاطر منافع خودشون در ارتباط با حکومت ایران پیگیری ماجرا را مسکوت و یا از مسیر اصلیش منحرف کنند"
"همیشه ترس من از مسامحه و معامله با حکومت جمهوری اسلامی ایران است. در صورتی که معامله صورت بگیرد، جنبش دادخواهی به شدت آسیب می بیند. اما امیدوارم نتیجه محاکمه به نفع دادخواهی باشد"
"من در مورد محاکمه این جانی در اخبار آلمان تا حالا چیزی نشنیدم. متٱسفانه از نظر اقتصادی به نفع آلمان هست که خیلی مسالمت آمیز با رژیم جنایتکار ایران رفتار کنه"

"اگر واقعا در نهایت حمید نوری محاکمه و تا ابد زندانی بشه، خوب تٱثیر خیلی خوبی در جنبش دادخواهی خواهد داشت، اما امیدی ندارم که این محاکمه برای ما مؤفقیت آمیز باشه، دولت با پول جان بی ارزش حمید نوری را نجات خواهد داد"
"من در باره اینکه امکان سازشی بین دولت سوئد و جمهوری اسلامی صورت بگیرد. و بی سر و صدا همه تلاش های خانواد ها و فعالین قربانی بند و بست های پشت پرده شوند نگرانم، و مهمتر از همه بی خبرم. فکر نمی کنم در این رابطه چیزی به عنوان مسائل امنیتی و راز مگویی نهفته باشد. باید شفاف و صادقانه با مردم رفتار کرد."

و برخی ديگر پاسخ‌ها بيانگر شک‌ها‌ی بنيادی و نااميدی است :

"برای این جانی های ضد بشریت هیچ فرقی نمیکنه، همچنان به ظلم و جنایت در ایران ادامه خواهند داد"

"جامعه ایران دچار مصیبت‌ها و آسیب‌های فراوانی است و مردم پتانسیل و تحمل ذهنی درگیری در مصیبت‌های ۳۳ سال قبل را ندارند"

" اگرچه محاکمه حميد نوری گامی به جلو برای داد خواهی است ولی کافی نيست و به نظر می آيد جمهوری اسلامی او را فدا می کند تا دلخوش کنکی برای امنيت حنايتکاران بزرگتر باشد"

جالب است توجه کنيم که بی اعتمادی و نااميدی نسبت به نتايج مثبت محاکمه نوری از جانب برخی به عنوان دليل پاسخ ندادن به پرسش های بيداران ذکر شده است. نمونه اين رويکرد را در گفته زير مشاهده می کنيم :
"با اینکه از دادگاهی شدن حمید نوری خیلی خوشحال هستم ولی به هیچ وجه نتوانستم خودم رو حاضر به جواب دادن به این سوالها بکنم چون انقدر این جنایتکاران جنایت کرده اند که مخصوصن در شرایط سرکوب فعلی فقط دادگاهی کردن نوری بنظرم خیلی بی ارزش میايد. وقتی راحت خواهم شد که همه سردمداران جمهوری اسلامی دادگاهی و مجازات شوند. به همین دلیل جواب دادن به این سوالها برام خیلی مهم نیست"

چنين پاسخ هایی بيش از هر چيز نشان دهنده ضرورت وسعت بخشیدن به کار آگاهگرانه در باره روند دادخواهی در ايران و پيچ و خم‌های آن است. مهم است در روند برگزاری دادگاه در باره جوانب متفاوت اين گونه اقدامات بين المللی روشنگری شود و نشان داده شود که نه جمهوری اسلامی آنقدر قدر قدرت است که بتواند بر سر همه چيز با همه معامله کند و نه قوانين بين المللی مبتنی بر اصول جهان شمول حقوق بشر اين‌قدر بی پايه و اساس هستند که بتوانند به آسانی مورد معامله قرار گيرند. مهم است توجه به اين نکته جلب شود که محاکمه حميد نوری در شرايطی صورت می گيرد که جمهوری اسلامی در قدرت است و اين خود امری بديع است که می تواند به پيشرفت امر دادخواهی کمک شايانی بکند. و آخر اينکه مهم است بر اين وجه تاکيد شود که محاکمه حميد نوری از ورای بازگشایی پرونده کشتار شصت و هفت، می تواند به سرکوب سياسی تمامگرا که جمهوری اسلامی سازمان داده و تا امروز ادامه می دهد بپردازد و پس نتايج آن فقط مربوط به دادخواهی جنايات سياسی در گذشته نيست و بر حال و آينده نيز اثرگذار است.

خواسته ها و پيشنهادها 

بخش پايانی نظرخواهی بيداران به اين سئوال می پردازد که " فکر می کنيد برای بازتاب هرچه گسترده تر این محاکمه در افکار عمومی ایرانی و جهانی چه می توان کرد؟"

پاسخ دهندگان در اين باره نکات زير را مطرح کرده اند:

"فقط رسانه ای کنید. اگر امکان حضور در دادگاه را داشتید آنرا ضبط و پخش کنید"

" اخبار مربوط به این محاکمه بطور مستمر و پیوسته انعکاس یابد"
باید تا حد توان مورد را به میان افکار عمومی برد و آنرا عمومی کرد.

"شهادتهای زندانیان در رابطه با دادگاه نوری هر روز ( یک یا دوشهادت ) از تلویزیون هایی که مردم در ایران به آن توجه بیشتری دارند پخش شود. از این طریق مردم بیشتری در رابطه با این محاکمه قرار خواهند گرفت و توجهشان به امر دادخواهی بیشتر خواهد شد"

" جزئیات بیشتری از پرونده و موارد کیفرخواست، در حدی که سیستم قضایی سوئد اجازه می دهد، به اطلاع همگان برسد"

"فکر میکنم در بی بی سی و صدای امریکا و من وتو ( در افراد عامی و معلمین و کارمندان محبوبیت داره ) بیشتر صحبت بشه و امید مردم را به ادامه دادخواهی تقویت کنه"

"هر چه گسترده تر به مراکز، سازمانها و ارگان‌های مرتبط با حقوق بشر، سیستم های قضایی عادلانه، مخالف اعدام و نظایر آن، این محاکمه و جنایات مربوطه اطلاع رسانی شود و تقاضا شود که آنان بطورعملی درگیر این پرونده و روند قضایی آن بشوند، تا از این طریق هم اطلاع رسانی بشود و هم از احتمال نفوذ ج.ا. در روند محاکمه جلوگیری شود"

"اولین حرکت ایجاد یک‌کمپین حمایتی از دادگاه در سطح کشورها بدون نام بردن و‌ حضور مستقیم سازمان‌ها و انتخاب سخنگویان به زبان‌های بين‌المللي و ارتباط با نشریات و رسانه های محلی برای انعکاس و روشنگری جهت افشا گری سیاست سنگ اندازی رژیم و"

"متاسفانه از سوی مقامات سوئد و پارلمان اروپا و نهادهای بین المللی قطره چکانی و اتفاقی خبری درزمی کند. فعالین و شاکیان تلاش می کنند اما امکانات محدود است و پراکنده. اگر این ضعف‌ها برطرف شود می توان دیوارسکوت خبری را شکست"

"اطلاعات كافي در اختيار ما هست. ولي فكر ميكنم اين اطلاعات از مرز ايرانيان بايد عبور كند و بين الملي شود"
"هرچه بيشتر اخبار مربوط به اين دادگاه در روزنامه ها و رسانه‌های بين المللي پخش شود بازتاب ان پر ثمر تر خواهد بود. من فكر ميكنم بايد توجه تمام رسانه هاي كوچك و بزرگ بين المللي را به اين دادگاه جلب كرد با ذكر دقيق جزئیات و چگونگي اين كشتار"

"اطلاع رسانی کامل وپیوسته چه برای داخل ایران وچه برای افکارعمومی جهانی مخصوصا ملت‌های کشورهای درگیر تا همه درجریان حقایق قراربگیرند و دولتهای خودشون را مجبور به برقراری عدالت کنند—استفاده از وکلای مجرب وشجاع- برگزاری کنفرانس ها و مصاحبه های رسانه ای- ارتباط بیشتر با نماینگان مجلس ها و سازمان های حقوق بشری برای کسب حمایت بیشتر"

" به نظرم اخبار اين دادرسی بايد بيشتر در رسانه ها و همچنين فضای مجازی انعکاس يابد. ايرانيان آزاده ساکن کشورهای اروپایی و امريکایی موظف هستند که با پخش اين اخبار به رسانه های محلی در راه اهداف عدالت خواهانه مردم ايران کوشش کنند"

اين پاسخ ها از يکسو بر ضرورت اطلاع رسانی وسيع و گسترده در باره محاکمه حميد نوری تاکيد می کند و از سوی ديگر بر ضرورت جهانی شدن اين آگاهگری. آخر آنکه نقش هر يک از ايرانيان شهروند کشورهای دمکراتيک را در اين زمينه ياد آور می گردد.

بيداران امیدوار است که رسانه های ايرانی به اين خواسته ها توجه بيشتری مبذول دارند و نتايج اين نظرخواهی به غنی‌تر شدن محتوای کار آنان در آگاهگری پيرامون دادگاه نوری کمک کند.